Германскиот канцелар Грoф Бернхард фон Билов и македонското прашање во септември 1903 година

Германскиот канцелар Грoф Бернхард фон Билов (1849-1929) посоветуваше за македонското прашање во Виена

За време на неговата посета на Виена на 18/19-ти септември, за време на кој тој беше придружуван од Кајзер (цар) Вилхелм Втори, германскиот канцелар Грoф Бернхард фон Билов разговараше со министерот за надворешни работи на Австро-Унгарија, Агенор Марија Адам Грoф Голуховски, a разговорот за проблемите на Балканот caм го запишaл на 20-ти септември, меѓу другото се вели:

“Со голема решителност грофот рече дека не може да се согласи на поделба на Балканскиот полуостров помеѓу Австро-Унгарија и Русија. Таквиот потег ќе ја доведе Австро-Унгарија во неповолна положба уште од самиот почеток и, згора на тоа, несомнено ќе го носи никулец на австро-руската војна. Ниту, пак, тој би дозволил формирање на Голема Србија или Голема Црна Гора: исто така не може да станува збор за пад на Константинопол (Цариград) на Русија. Од моментот кога Русија би застанала во Цариград или би формирала голема словенска држава помеѓу Јадранот и Дунав, Австрија повеќе не можелa да се управува. Центрифугалните словенски елементи ќе го распарчат. Пред Австрија да дозволи една или друга од овие евентуалности, попрво би повикувала на војна…

Грофот Голуховски постојано се враќаше на фактот дека статусот кво на Балканскиот полуостров треба да се одржи што е можно подолго … Неговиот идеал за во иднина е очигледно постепено заменување на турското владеење со автономни држави и најголема можна Грција, голема Романија, голема Бугарија, за создавање слаба Србија, мала Црна Гора и конечно независна Албанија.“

*На почетокот на 1902 г. Бугарија потпиша воена конвенција со својата заштитничка Русија, со цел проширување на руското влијание на Балканот, што Австро-Унгарија мораше да го спречи. Во следната деценија, Бугарија се претвори од проруска позиција кон Централните сили-земјите кои се спротиствиле на Сојузниците во Првата светска војна. Членови на Централните сили биле Германија, Австроунгарија, Бугарија и Отоманското Царство. Во исто време Русија и Австро-Унгарија протестираа против мешањето на Бугарија во македонските предмети. Причината за интервенцијата на силите е стравот од војна на Балканот, што може да предизвика воен конфликт меѓу Бугарија и Турција.

Историска позадина

На крајот на 19-ти и почетокот на 20-тиот век, Македонија беше единствената турска провинција на Балканот, а македонските соседни земји изнесеа прилично нескриени територијални претензии за тоа. Постапувајќи и реагирајќи, големите сили Русија и Австро-Унгарија исто така беа вклучени во оваа збунувачка игра: Ослободена од Турците во 1878 година со руска помош, Бугарија се оддалечи од Русија и кон Австро-Унгарија и се врати во Русија во следните 25 години. Надворешно-политичкиот курс на Србија, кој во 1881 година склучи таен пакт за помош со двојната монархија, беше соодветно спротивен. Тоа беше „македонското прашање“ што ги подели Бугарија и Србија и македонското „Илинденско востание“ од 2 август 1903 година (Илинден се однесува на денот на пророкот Илија), кој непосредно пред династијата Обреновиќ и го наследи престолот во Белград конечното припојување на Босна од страна на Австро-Унгарија во 1908 година, во чиј „влезен тек“ Бугарија ја постигна конечната независност од Турција, ги зголеми тензиите на Балканот. Македонија беше поткопана со необврзувачко и последователно реформско ветување, „Мурцштегскиот договор“ од 2 октомври 1903 година меѓу Русија и Австро-Унгарија. Преку ова, Македонија требаше да се стави под еден вид меѓународна граѓанска и воена контрола, чија неопходност го покажа трагичниот крај на „Илинденското востание“: Македонците набрзина и лошо ги нападнаа Турците, но по некои првични успеси и прогласот за краткотрајните „Република Крушево“ (првата република на Балканот ве интересира) востанието беше задушено во крв. Реформите ветени од големите сили на крајот не успеаја да се реализираат.

Хроника: Царски разговор за кризата во Македонија во октомври 1903 г.

На 3 октомври 1903 година во Мурцтег, царот Николај Втори од Русија и Франц Јосeф Први, цар на Австрија и крал на Унгарија, се согласија за заедничка постапка кон македонското прашање.

Двајцата монарси отпатувалe на Алпите на 1 октомври за да ловат диви гуски. Тие беа придружувани до Мурцтег од нивните министри за надворешни работи, Владимир Николајевич Граф Ламсдорф од Петербург и Агенор Марија Адам Граф Голуховски од Виена. Беа одржани разговори за напнатата состојба на Балканот и подготвени за преземање мерки против растечката опасност од војна во овој регион. Причината за ова беше растечкото востание во Македонија почнувајќи од 1902 година што ескалираше до Илинденското востание на 2-ри август 1903.

Немирите во македонските области кои припаѓаа на Отоманската империја започнаа уште во 1902 година: Планирани и извршени од млади македонски анархисти, неколку бомбашки напади го потресоа македонскиот пристанишен град Салоники, така што турската администрација воведе воена состојба. Целта на револуционерното движење е ослободување на земјата од османлиското владеење. Еден од нејзините важни спонзори беше ИМРО, „Внатрешна македонска револуционерна организација“ основана во 1893 година од млади македонски интелектуалци. Под раководство на Дамијан Груев и Гоце Делчев се стремеше кон автономна држава. Нивните противници ги вклучуваат не само турските трупи, туку и ривалските национални групи во Македонија. Се повеќе распространетата борба се водеше со безмилосно насилство од сите страни. Константинопол распореди се повеќе редовни трупи во Македонија, така што 26.000-те македонски востаници конечно се соочија со 350.000 турски војници. Кога бунтот беше крваво потиснат кон крајот на годината, очигледна беше рамнотежата: околу 1.000 револуционери паднаа, 5.000 цивили беа убиени, 200 села срамнети со земја и 12.000 уништени куќи.

Во тоj момент, соседните држави Грција, Бугарија и Србија не беа заинтересирани за воена конфронтација со последиците од промените во територијалните услови, но тие ги следеа сè поагресивните националистички цели.

Преговори и одлука: Пред сè, Русија и Австро-Унгарија сакаат да избегнат конфликт, бидејќи тоа директно ќе влијае на нивните сфери на влијание. Затоа, во Јагдшлос Мурцтег, беше изготвена програма за идно дејствување, таканареченa Мурцтешката програма. Во него, двете сили се согласија да ги одложат натамошните територијални промени на Балканот што е можно подолго и решија да извршат остар притисок врз владата на Отоманското Царство за спроведување на реформите и реорганизација на жандармеријата меѓу европските офицери во Македонија. Исто така, беше планирано да се вклучат претставници на христијанското население во администрацијата, судовите и полицијата и распуштање на „Башибозуци“, вид нередовна војска во Отоманското Царство. Мешаните муслиманско-христијански комисии, со учество на рускиот и австро-унгарскиот конзул, требаше да ги истражат злосторствата за време на востанието и неговото сузбивање. Османлиската влада исто така треба финансиски да го поддржи враќањето на бегалците. Исто така, беше планирано да се укине сè уште вообичаеното прашање на десеток за официјалните претставници на религијата. Единствената шанса за крај на востанието ја видоа во подобрени услови за живот и поголема независност на нетурското и неисламското население.

Последици: Иако османлиската влада веќе најави прифаќање на соодветниот руско-австриски реформски проект (програма од Виена) во февруари, неговата имплементација се одвива бавно. Уште од самиот почеток, реформите страдаа од недоволни финансиски средства за нивно спроведување. Освен османлиските власти, ривалите меѓу различните христијански групи на население и пропагандата од соседните земји (Борба за контрола на црковно-училишните општини) и сè уште активните герилци и банди и лошата економска состојба во овој регион гo отежнувале смирувањето. Во мај 1909 година османлиската влада ја затвори Меѓународната комисија за финансиска контрола за Македонија. Со ова практично заврши Мурцтешката програма.

Растечките тензии меѓу Турците и припадниците на другите народи на европската територија на Отоманскoтo Царство го искористија илустрираниот весник „The illustrated London News“ како можност да ги запознаат своите читатели со различните единици на војската на султанската армија: прикажани војници тука (долу лево) беа користени против востаничките Македонци.

Илустрации (горе десно) од „The illustrated London News“ за армиите на одделни балкански земји: Србија (горе лево и десно), Црна Гора (горе средина), Романија (во средина) и Бугарија (долу). Сите овие држави беа заинтересирани за проширување на нивната територија, што беше поврзано со протерување на Турците од Југоисточна Европа и поделба на териториите. Затоа, тие ја „поддржаа“ борбата на Македонците за слобода и со тоа дополнително го разгореа конфликтот, но избегнуваа да распоредуваат свои трупи.

Балканските војни и нивното „решение за македонското прашање“

Напредувањето на Австро-Унгарија на Балканот ја запрепасти Русија и по долги преговори таа склучи сојуз меѓу Бугарија, Србија, Грција и Црна Гора во 1912 година: тајна клаузула од договорот предвидува поделба на Македонија. Македонците не знаеја ништо за ова и затоа првично македонските доброволци учествуваа во Балканските војни од 1912/13 година, во кои коалицијата на балканските држави скоро целосно ја истурка Османлиската империја од Европа. Договорената поделба на Македонија следеше по победата. За распределбата на пленот се појави втора балканска војна во 1913 година: македонската област беше окупирана од Грција, Бугарија и Србија и поделена меѓу овие држави.

Уште во 1913/14 година имаше масовно присилно преселување на групи на население со цел да се создадат етнички похомогени држави: муслимани и христијани, Македонци, Турци и други етнички групи мораа да ја напуштат својата татковина и беа преселени на друго место. Позицијата на верските или етничките малцинства во „националните држави“ продолжи да се влошува. Поделбата на Македонија тогаш беше цврсто зацементирана во следната Прва светска војна: Ако Македонија претходно беше неслободна, но сепак недопрена како етничка и економска целина, Македонците сега беа во четири држави изложени на денационализација, економски пад, забрана на каков било сопствен јазичен живот и на една агресивна политика на асимилација на новите окупаторски сили.

• 

• 

Извори/литература:

• Државната и централната библиотека, Берлин, летописи, годишник 1903
• Резолуциите на Мурцтег од 1903 година: Светската политика во Мурцер Оберлaнд, Институт за стратегија и безбедносна политика на Националната одбранбена академија Виена, 2015
• Тајни дипломатски досиеја од руски, црногорски и други архиви, том 2, 1929 година, Државна библиотека на Горна Австрија
• Македонскиот јазол: идентитетот на Македонците прикажан на примерите на Балканскиот сојуз (1878 – 1914)
• Словенски прилози, том 193, Минхен, 1986 година