Извор: Утрински весник, превод од македонски на германски јазик и коментари: Волф Ошлис, cоздадено: 09.05.2005 год.
Македонските историчари за текот и резултатите од војната
Западот генерално знае малку за Југославија за време на Втората светска војна, а уште помалку за Македонија. Во овој поглед, Shoa.de се надева на одреден „аха ефект“ кога ќе објави неколку преводи од долгата документација што скопскиот дневен весник „Утрински весник“ ги објави како додаток на неговото викенд издание на 7 и 8 мај 2005 година. Станува збор за два аспекта: Прво, за „цврстиот орев“ Југославија, кој очигледно беше лесно „распукан“ од германските, италијанските, унгарските и бугарските трупи во април 1941 година, но кои потоа се покажаа како непремостливи благодарение на партизанската борба под маршалот Тито . И второ: Во текот на оваа борба, најстарата “Kulturnation” на Словените, Македонците – кои на светот му дадоа донатори на словенскaта култура Кирил и Метод, Климент и Наум итн. – по вековната окупација од страна на Византија, Бугарија, Отоманската империја, Србија итн. cе стекна со своето национално и национално-културно ослободување, кое кулминираше во 1991 година со прогласувањето на суверена Република Македонија.
Југославија, најцврстиот орев за нацистите
Нападот на Кралството Југославија [1] од Германија на 6 април 1941 година се случи веднаш по добро познатите демонстрации на 27 март, кои беа насочени против потпишувањето на Тројниот пакт од страна на тогашната влада. Овие протести се одржаа во многу градови, вклучително и во Скопје, а најмасовни беа во Белград. Тие беа организирани од про-британски сили од Југословенската земјоделска партија, но и комунистите често учествуваа во демонстрациите. Во основа, во тоа време се појави антифашистичкото расположение на југословенските демократски сили, што принуди на соборување на владата Цветковиќ-Мачек [2] и формирање на нова влада. [3]
По срамното предавање и инвазијата на германските трупи, територијата на Кралството Југославија беше поделена на германска и италијанска сфера на интерес. [4] Во исто време, беа создадени два прогермански политички субјекти: Независна држава Хрватска (НДХ) под раководство на Анте Павелиќ и Недиќ-Србија. [5] Под овие околности, комунистите се реорганизираа и се прилагодија на воените услови. Четири дена по нападот, на 10 април, Централниот комитет на КПЈ се состана во Загреб и одлучи да го премести раководството на партијата во Белград и да ги направи сите подготовки за востание и интеграција во антифашистичката борба. На 4-ти јули беше донесена одлука за започнување на востанието и на 7-ми јули Жикица Јовановиќ-Шпанац пукнaл во српски жандарм во Бела Црква, Србија. Едно по друго, избувнаа востанија во други делови на земјата – на 13 јули во Црна Гора, на 22 јули во Словенија и на 27 јули во Хрватска и во Босна и Херцеговина. Поради добро познатите недоразбирања за тогашниот водач на македонските комунисти, Методија Шаторов-Шарло [6], македонското востание беше одложено за неколку месеци и започна како последно на 11-ти октомври.
На почетокот партизанските единици беа мали, но за кратко време им се придружуваа се повеќе патриоти кои беа решени да ја ослободат земјата. Меѓу нив имало комунисти [7], но и обични сиромашни граѓани, работници и селани кои биле незадоволни од режимот во Кралството Југославија во тоа време. На 22 декември 1941 година, во Рудо беше формирана првата голема борбена единица: Првата пролетерска бригада со приближно 900 борци. Секоја година бројот на борци се зголемуваше насекаде, така што во моментот на ослободувањето, Југословенската народна армија од 800 000 војници беше под оружје.
Четиригодишната борба беше многу крвава, за тоа време окупаторските сили започнаа седум офанзиви против партизанските единици. Битките на реките Сутјеска и Неретва беа особено драматични и ја покажаа способноста на партизанското раководство под маршалот Тито [8] да смисли соодветни противмерки против какво било напредување од страна на непријателските сили.
За време на војната, Анте Павелиќ го постави озлогласениот логор Јасеновац во Хрватска, за кој српските и хрватските историчари сè уште расправаат за тоа колку луѓе го загубиле животот во него. Точната бројка никогаш нема да може да се утврди, но она што е потврдено е дека Југославија направи околу 1,6 милиони жртви во Втората светска војна.
Најголемата операција на југословенските партизански единици беше нивниот пробив на Сремскиот фронт [9], што беше одлучувачко за конечното ослободување. Тогаш Југословенската армија ги распореди своите најдобри борци. Околу 180.000 војници со 2.276 пиштоли, 55 тенкови и 222 авиони наидоа на војска од 100.000 луѓе, која се состоеше од германски војници и хрватски единици Устажа и Домобранен. Непријателските трупи имале околу 700 пиштоли. Околу 25.000 македонски војници учествуваа во борбите на овој фронт, а тие претрпеа особено големи загуби во борбите околу Врполе, поточно 370 загинати, околу 970 ранети и 100 исчезнати. Македонските единици ја ослободија и Славонска Пожега, завршувајќи ја последната голема акција на 15-от македонски корпус, која потоа беше распуштена.
„Борбата што ја водеше Југословенската народна армија беше голем придонес кон федерацијата на борбите на трупите на сојузниците за конечна победа над фашизмот“, вели македонскиот историчар Ванчо Стојчев, кој го истражува периодот од Втората светска војна. Југословенските партизански единици врзаа силни германски сили повеќе од четири години, со што ја олеснија борбата на сојузниците на другите фронтови.
За Македонија и македонскиот народ беше од елементарно значење да учествуваат во заедничката борба на другите југословенски народи. На втората сесија на АВНОЈ [10] македонскиот народ за прв пат беше признат како субјект со еднаква вредност на другите југословенски народи, т.е. му беше дадено правото да создаде своја сопствена држава, која беше вметната во постојната структура на новоформираната југословенска држава. Повеќето историчари, аргументирано, со право нагласуваат дека ако АВНОЈ не постоеше, ниту АСНОМ [11] немаше да биде возможен.
Раѓањето на македонската држава
Националната ослободителна борба во Македонија, гледана на растојание од 60 години и на годишнината од победата над фашизмот, изгледа далеку позначајно отколку што изгледа на прв поглед. Не само затоа што оваа борба беше дел од антихитлеровиот фронт кој се бореше против најголемото зло на светот, туку и поради фактот што во тоа време беше исполнет најголемиот македонски сон – создадена е македонска држава и зачувана македонска нација светска потврда. Во тоа време, македонскиот народ имаше свои сојузници за прв пат во својата историја и застана заедно со другите југословенски народи кои беа предводени од ЦПЈ, која во тоа време беше единствената политичка сила на Балканот со точен став за „македонското прашање“ [12] и спротивното на македонскиот национален идентитет.
Германските окупаторски трупи се преселија во Скопје (фото) попладнето на 7 април, еден ден по нападот на Кралството Југославија. Подоцна, по капитулацијата, во Виена беше потпишан договор за поделба на териториите на тогашна Југославија. Македонија беше поделена уште еднаш [13]: Бугарија доби поголем дел од Вардарска и Егејска Македонија, Италија се пресели во градовите Тетово, Гостивар, Кичево, Дебар и Струга, каде оттогаш владееше со помош на албанските власти за соработка. Патот на македонската борба беше долг, проследен со многу страдања и пожртвуваност. Организираните напори за слобода започнаа веднаш по окупацијата, а првите истрели одекнаа на 11 октомври во Прилеп за време на рацијата во бугарската полициска станица. Следниот ден дошло до пресметка меѓу партизанска единица од Куманово и окупаторските трупи. Колку повеќе време поминуваше, толку поорганизиран и помасовен стануваше отпорот. Бугарските окупаторски трупи, кои ја презедоа целата администрација во Македонија и очекуваа народот да ги прими со раширени раце, беа изненадени од отпорот и наидоа на силна репресија. Според документите од бугарските архиви, тие уапсиле 1.537 лица само во 1941 година. Многумина беа интернирани во логорите во Бугарија, на 134 комунисти им се судеше, а на 38 беа осудени на смрт.
Во август 1943 година беа ослободени првите градови, Кичево и Дебар. Во исто време, беа поставени и првите поголеми единици на Народноослободителната армија. Првиот баталјон „Мирче Ацев“ е формиран на 18.08.1943 година, подоцна баталјоните „Страшо Пинџур“, „Стив Наумов“ и други. Првата македонско-косовска бригада е формирана во ноември 1943 година, а втората македонска бригада во декември во Егејска Македонија. Кога започнала последната битка подоцна, македонската армија се состоела од три корпуси со седум дивизии и 30 бригади. [14]
Поради големиот отпор, окупаторите морале да обезбедат 60.000 војници и полицајци само во Вардарска Македонија, од кои 45.000 биле Бугари и 15 000 Италијанци, не сметајќи ги балистичките единици во западна Македонија. [15] Дека македонските борци за слобода станаа сè поважен фактор и сериозен противник на окупаторите сведочи и фактот дека германската команда на Струга преговарала со нив за размена на затвореници. Преговорите се одржаа во близина на јужното македонско село Ботун.
На ослободените територии беа поставени одделни власти. Во екот на војната, на 29 ноември 1943 година се одржа Втората седница на АВНОЈ, за која беа избрани некои македонски делегати. Сепак, заради воената состојба и лошите временски услови, тие не беа во можност да дојдат на состанокот, што беше од огромно значење за македонскиот народ. Со своите резолуции, македонскиот народ беше признат како рамноправен со другите југословенски народи. Нешто вакво се случи за прв пат во трагичната историја на Македонија, во која не само што никој не призна македонски идентитет, туку соседите ја присвоија целата македонска историја.
Со цел да се прошири борбата во сите македонски региони, во следните месеци беше преземен легендарниот февруари март [16], најголемата акција на Националната ослободителна борба, која беше од голема воена и политичка важност. Кулминација на оваа борба беше првиот состанок на АСНОМ, што се одржа на 2 август 1944 година во манастирот „Свети Прохор Пчињски“ [17]. На неа беа поставени темелите на македонската држава и беа донесени историски одлуки кои подоцна ќе ја одредат иднината на Македонија.
Во борбите на Сремскиот фронт учествувале и македонски борбени единици. [18] Ова беа последните операции за ослободување на Југославија. Покрај 15-тиот македонски корпус, се борел и македонскиот баталјон „Јане Сандански“, кој бил формиран од Македонци што живеат во Белград. Македонија обезбеди вкупно 25.000 војници за Сремскиот фронт.
Во антифашистичката ослободителна борба учествуваа и Македонците од Пиринска и Егејска Македонија. Отпорот во Пирин-Македонија започна точно на 27 јуни 1941 година. Таму Македонците реагираа со него на нивниот недостаток на права и на денационализирачките политики што ги спроведува кралскиот режим во Бугарија. Тие се бореа за своите права и по ослободувањето можеа да управуваат со свои училишта до резолуцијата на Коминформ [19] и да се декларираат како Македонци без пречки. Тогаш режимот на Тодор Живков го уништи ова национално малцинство со декрет, што е политика на официјална Софија до ден-денес. Македонците во Грција се борат како дел од грчкото национално ослободително движење и формираа свои организации. Тие исто така учествуваа во грчката граѓанска војна од 1946-1949 година, но по ликвидацијата на Демократската армија на Грција, нивната надеж за етничка еднаквост умре. Под силен притисок на новиот режим, кој ги признаваше само Грците, тие масовно се иселија и се распрснаа низ сите земји во светот.
„Зошто кон Срем, а не кон Солун?
Познавачите на настаните од Втората светска војна повремено го поставуваат прашањето зошто македонските борбени единици заминаа на фронтот во Срем, но не маршираа кон Солун за повторно обединување на Македонија. Ce знаe за бунтот на артилериската бригада која беше стационирана во скопската тврдина (слика) и маршираше кон центарот на Скопје на 7 јануари 1945 година извикувајќи „На Солун, на Солун“. Бунтовниците веднаш беа вратени назад, некои од нивните водачи дури беа затворени и судени, но набрзо по завршувањето на војната беа ослободени. Историчарите кои го истражуваат овој период велат дека одлуката да се оди на Сремскиот фронт не била индивидуална работа, туку била донесена од Президиумот АСНОМ, највисоката институција на новоформираната македонска држава, по наредба на врховниот командант Јосип Броз -Тито пристигна.
Имаше неколку причини да не се маршира кон Солун. Во тоа време Англија имаше околу 200 000 војници, 400 авиони и 3000 тенкови стационирани во Грција. Покрај тоа, обединетите грчки единици имале 100.000 луѓе и 10.000 југословенски војници лојални на кралот во Солун. Доколку македонската армија тргнеше кон Солун, практично ќе нападнеше голем сојузник од антихитлеровата коалиција и ќе мораше да се бори со добро вооружената британска армија.
Сепак, cо oва ќе распаднеше сите достигнувања што македонските армиcки здруженија ги постигнаа во четиригодишна борба и се претпоставува дека денес нема да постои македонска држава. Во тоа време, сепак, Македонија беше ценет член на меѓународната антихитлеровска коалиција. На македонска територија Сојузниците имаале мисии , чии претставници беа присутни на Првото заседание на АСНОМ.
Извори
Глигоров, Киро: Македонија е се што има, Скопје 2001 година
Глигоров, Киро: Виорни времиња – Република Македонија, реалноста на балканот, Скопје 2004
Павловски, Јован (уредник): Сто македонски години 1903-2003, Скопје 2004
Петрановиќ, Бранко и др.: Југословенска револуција и СССР – 1941-1945, Белград 1988 година
Тодоровски, Томислав: Македонија – Настани, личности, дела 1914-1945, Скопје 2003 г.
Забелешки
[1] Кралството Југославија (Краљевина Југославија) ја нарекуваше државата само од 1929 година. Пред тоа се викаше Краjeевина С.Х.С., т.е. „Кралство на Србите, Хрватите и Словенците“. Неговата форма и граници се прикажани на соседната српска мапа за текст од околу 1925 година. Ова има два интересни аспекти. Прво, не ги покажува внатрешните граници на историските земји Србија, Црна Гора, Хрватска итн., Кои беа укинати само во 1929 година. Второ, индиректно од мапата е јасно колку Југославија територијално се прошири по Втората светска војна: На северот, на пример, припаѓаше полуостровот Истра и големите делови на Словенија станаа дел од Италија, која дојде во Југославија дури подоцна и преку победите на Титовите партизани.
[2] Југословенскиот премиер Драгиша Цветковиќ (1893-1963) и хрватскиот водач на селаните Влатко Мачек (1879-1964) се договориле во 1939 година да формираат Кралска покраина Хрватска (Бановина Хрватска), која вклучува големи делови на Босна и како увертира на подоцнежната „држава“ на хрватските фашисти (Усташе). И двајцата го потпишаа пристапувањето на Југославија во Пактот со три моќници во Виена на 25 март 1941 година, што ги активираше гореспоменатите протести.
[3] Јозеф Март: Случајот со Југославија, во: Весник за геополитика бр. 5/1941, стр. 245-251
[4] Ханс-Улрих Велер: „Рајхсфестунг Белград“ – Национално социјалистичко „Просторно планирање“ во Југоисточна Европа. Во: Квартално списание за современа историја бр. 1/1963, стр. 74-86
[5] Генералот Милан Недиќ (1882-1946) стана премиер на германската окупирана Србија, која исто така беше значително намалена во однос на територијата поради доделување територија на Унгарија.
[6] Методија Шаторов-Шарло (1897-1944) всушност бил бугарски партиски функционер, кој во резолуциите на тито-комунистите гледал промоција на големосрпската хегемонија и затоа ја вметнал македонската КПЈ-организацијата во бугарската КП во април 1941 година. Во август беше протеран од КПЈ и се повлече во Бугарија. (забелешка: македонската историографија го смета за македонски комунист и национален деец, исклучен од КПЈ, а по ослободувањето поради него официјалната македонска комунистичка историографија ќе го третира Шарло исклучително негативно. Како една од водечките личности на ВМРО (Обединета), а потоа и како водач на комунистичкото движење во Македонија, Шарло се залагал за самостојна и обединета држава на македонскиот народ. Покрај тоа, во архивите на некогашната Коминтерна се откриени документи според кои Методија Шаторов постојано се изјаснувал како Македонец. Тој се смета уште за еден од најзаслужните за тоа што Коминтерната и Бугарската комунистичка партија го признале постоењето на македонскиот народ. Рехабилитацијата на Шарло започнува по падот на комунизмот, а значителен придонес во таа насока дава научниот собир посветен на Шарло, а организиран од МАНУ во ноември 2005 година.)
[7] Во нумеричка смисла, комунистите не играле голема улога во востанието, бидејќи само десет поcтo од партизаните припаѓале на КПJ. И идеолошки, тие стапија во сè поголемо спротивставување на Сталин и Коминтернa, бидејќи не им дадоа никаква помош и, во предвид за западните сојузници и кралската југословенска влада во егзил во Лондон, постојано се обидуваа да ја ограничат политичката независност на партизаните. Макотрпно маскираната пауза следеше на крајот на 1943 година кога партизаните во Јајце ја издадоа својата програма за повоениот поредок во Југославија, која ниту беше координирана со Москва или co Западот, ниту доби странско одобрување.
[8] Тито (Јосип Броз, 1892-1980) бил ранет за време на т.н. „5. офанзива“ во мај 1943 година за време на битката кај Сутјеска. Нa сликата подолу прoвредениот Тито
[9] Срем (порано позната како Сирмија) е област што се протега од Хрватска Источна Славонија до Српска Војводина и е една од најплодните региони на Балканот. Борбите започнаа во октомври 1944 година кога во основа веќе немаше прашање за „партизанска борба“: Југославија беше во голема мера ослободена, бугарската окупаторска армија сега беше сојузник, некои советски единици беа присутни, а новата беше во земјата Воспоставен ред и тој интервенираше со редовни трупи во последните битки против Германија и нејзините последни сојузници.
[10] Кратенка на Антифашистичкиот совет за национално народно ослободување на Југославија, највисокото политичко тело на партизаните, кое ги донесе релевантните резолуции за федерално рестартирање на Југославија по војната, на состанокот на 29 ноември во Јајце. Ова и даде можност на Македонија, која претходно беше дел од Србија, да оствари политичка и културна надлежност.
[11] АСНОМ беше македонски еквивалент на АВНОЈ. На 2 август 1944 година, АСНОМ ги донесе потребните резолуции за формирање на македонската држава (во југословенската федерација), при што „македонскиот народен јазик“ исто така стана официјален и стандарден јазик.
[12] Скоро век и половина, „македонското прашање“ е бизарен спор за тоа дали воопшто постои (прво) македонски народ (бидејќи Македонците ги нарекуваат „западни Бугари“, „јужни или стари Срби“ од соседите “,” Славофони Хелени “итн.), И (второ) дали има и македонски јазик меѓу сите словенски јазици (затоа што, според народното мислење, во” географскиот регион на Македонија “се зборува” западнобугарски “или” јужносрпски дијалект “) а македонскиот јазик прокламиран во 1944 година во основа е „вештачки производ“ што треба да го наруши „единството на бугарскиот јазик“). Сериозните научници, особено Германците, никогаш не учествувале во овој спор, но за некои кругови, вклучително и во областа на германскиот јазик, сè уште не е готово.
[13] Она што се подразбира е првата поделба на Македонија (68.451 км2) по Балканските војни од 1912/13 г., со јужниот дел на Егејска Македонија (34.411 км2 или 50,3%) да падне на Грција, северозападна Вардарска Македонија (26.440 км2 или 38, 6%) до Србија, источен Пирин-Македонија (6.798 км2 или 9,9%) и југозападниот регион Преспа (802 км2 или 1,2%) до Албанија. Оваа поделба беше „зацементирана“ во Првата светска војна, но Македонците имаа среќа: мнозинството од македонската етничка група отсекогаш живееле во Вардар-Македонија, која во моментов ја сочинува Република Македонија.
[14] Соседната мапа потекнува од В. Копен: Ослободена Македонија, во: Völkischer Beobachter, 6 мај 1941 година. Интересно е колку што ги легитимира новите бугарски територијални придобивки со границите на бугарската национална црковна егзархија од 1870 година и исто така Линии) ја наведува трипартитната поделба на Македонија од 1913 година. Мапата делумно ги користи старите турски градски имиња на Македонија (Üsküb = Скопје, Monastir = Битола итн.)
[15] Она што се подразбира е Balli Kombëtar, екстремно националистичка албанска терористичка организација, која беше формирана во Тирана есента 1942 година со германска и италијанска помош.
[16] Македонскиот февруарски поxод, кој траел од 31 јануари до 25 февруари 1944 година и донел две бригади во централна Македонија со принуден марш од 440 километри, што ги поддржувало локалните партизански единици тука.
[17] Манастирот се наоѓа на крајниот југ на Србија, практично пред границата со Македонија. Во порано време овој регион секогаш бил македонски, но по Втората светска војна одеднаш и припаѓал на Србија. Како што објасни Киро Глигоров, првиот претседател на Република Македонија на предавањето во август 2004 година, до денес не е пронајден документ што би можел да обезбеди информации за причините и околностите на оваа промена на територијата, сп. Киро Глигоров: Крај на војната во Македонија во 1944 година, во: Westkreuz бр. 1/2005, стр. 6-8
[18] Како што е наведено погоре, овие борби повеќе не може да се сметаат за дел од партизанската борба, што не ја намали нивната сериозност. За 60-годишнината, весникот „Дневник“ од Нови Сад потсети на некои детали на 13 април 2005 година: „Цели 172 дена, од 21 октомври 1944 година до 13 април 1945 година, во Сремската рамнина се водеа борби, на кои околу 250 000 војници учествуваа од двете страни. Покрај трупите на Југословенската армија, учествуваа и единиците на Црвената армија, Бугарската армија и бригадата „Италија“. Во тешките борби, водени во снег и ветер, загинаа 13.500 југословенски војници, претежно млади момчиња од Србија и Црна Гора, како и 1.100 војници на Црвената армија, 630 бугарски војници и 163 Италијанци. Во нивна чест беше изграден меморијален комплекс во близина на автопатот Белград-Загреб на 8 мај 1988 година “.
[19] Она што се подразбира е конфликтот Сталин-Тито, кој започна во 1947/48 година со ескалирана размена на белешки и продолжи со исклучување на Југославија од „Комунистичкото информациско биро“ (Коминформ), наследничката организација на КОМИНТЕРН, пошто Тито и КПЈ сè уште не попуштилe, сп. Владимир Дедијер: Изглебјена битка Ј.В. Сталина (Изгубената битка кај Ј.В. Сталин), Сараево 1969
Оригинална статија (09.05.2005):